روند هفته‌هاي گذشته بورس مي‌تواند گوياي فضاي حاکم بر معاملات باشد. در تحليل نوسان پرشتاب بورس تهران موارد متعددي مي‌توان عنوان کرد. شايد يکي از مهم‌ترين موارد اثرگذار، جهش قيمتي سهام از ابتداي سال ۹۷ است. بازدهي شاخص کل در روزهاي نخست پاييز به بيش از ۱۰۰ درصد نيز رسيده بود، با اين حال در ادامه سهام در مسير منطقي اصلاح قرار گرفت (بازدهي ۹۰ درصدي تا پايان هفته گذشته). ميانگين اندازه نوسان روزانه شاخص بورس تهران از ابتداي مرداد تا ۸ مهر حدود ۸/ ۱ درصد بود؛ شاخصبورس تهران در اين مدت بازدهي حدود ۷۹ درصدي را تجربه کرد. بر اين اساس رفتار توده‌اي که در مسير صعودي با خريد سهام رقم خورد طي هفته‌هاي اخير اثرات خود را به نوعي ديگر منعکس کرد. طي معاملات چند هفته گذشته با افزايش ترديدها به دنبال جهش قيمتي سهام و همچنين ترديد درخصوص ريسک سيستماتيک در مقابل حمايت عوامل بنيادي، بورس تهران در نهايت افت اندکي را تجربه کرد با اين حال شدت نوسان در ادامه مسير صعودي بورس و با الگوي رفتار توده‌اي همچنان بالا بود.
بازگشت تحريم‌هاي آمريکا گرچه از ماه‌ها قبل اثرات خود را بر اقتصاد کشور منعکس کرده و بار ديگر به‌عنوان ريسک سيستماتيک بر بازار سهام سايه افکنده است. اما همان‌طور که اشاره شد بخشي از رفتار توده‌اي سهام در هفته‌هاي اخير را مي‌توان ناشي از ريسک‌هاي سيستماتيک حاکم دانست. به جرات مي‌توان گفت اقتصاد کشور در ماه‌هاي گذشته به پيشواز بدترين سناريوهاي ممکن رفته بود؛ جهش نرخ دلار مي‌تواند اين موضوع را تاييد کند. در شرايط کنوني برخي از خوشبيني‌ها مي‌تواند بر وضعيت اقتصادي کشور و همچنين بازار سهام اثر مثبت داشته باشد.
در اين خصوص خبرگزاري بين‌المللي بلومبرگ از احتمال اعطاي معافيت واردات نفت ايران به ۸ کشور توسط آمريکا اشاره کرده است. در شرايطي که نگراني از افت شديد درآمد ارزي عاملي براي رشدهاي افسارگسيخته نرخ دلار بود شکل‌گيري خوش‌بيني نسبي در مقايسه با گذشته مي‌تواند به بازارهاي داخلي سيگنال ارسال کند. اين موضوع در کنار احتمال اجرايي شدن بسته پيشنهادي اروپا در هفته آينده قرار مي‌گيرد. با اين حال همچنان انتظار براي سخنراني مقامات آمريکايي با نزديک شدن به موعد رسمي اعمال تحريم‌ها وجود دارد که همچنان مي‌تواند اثرات رواني داشته باشد. سناريوهاي مختلفي را مي‌توان درخصوص واکنش بورس به خوش‌بيني‌هاي پيش رو مانند احتمال اعطاي معافيت به کشورها در خريد نفت از ايران بيان کرد. دامنه اثرگذار اين سناريوها علاوه بر مسير کوتاه‌مدت، رويه ميان‌مدت و بلندمدت را نيز شامل مي‌شود.
سيگنال مثبت سياسي به بورس تهران
ريسک سيستماتيک يکي از مواردي است که به‌طور قطع بر رفتار معامله‌گران سهام در ماه‌هاي اخير اثرگذار بوده است. با اين حال اثر اصلي تحريم‌ها را مي‌توان در افزايش نرخ دلار در اقتصاد کشور مشاهده کرد. طي ماه‌هاي اخير نرخ دلار رشدهايي وراي انتظارات را تجربه کرد و حتي ميزان رشد نرخ دلار از بدبينانه‌ترين سناريوهاي سياسي نيز پيشي گرفت. با اين حال همان‌طور که در سايت «دنياي بورس» در بخش تحليل ارز بارها اشاره شد آن‌چه تاکنون نرخ دلار را به سطوح بسيار بالاي خود رسانده است فضاي کاملا بدبينانه و همچنين اتفاقات نااميدکننده است. بر اين اساس اگر هر گونه اتفاق مثبت يا اخبار اميدوارکننده‌اي به بازارهاي داخلي منعکس شود احتمال رويه معکوس قيمت‌ها وجود دارد. هراس موجود ميزان ريسک‌پذيري معامله‌گران در بورس تهران را کاهش داد و بر اين اساس نسبت قيمت به درآمد انتظاري بازار به کمتر از ۵ افت کرد. در ماه‌هاي اخير البته بورس تهران با رشدهاي قابل توجه توانست بخش قابل توجهي از عقب‌ماندگي خود را از جهش دلار جبران کند. حال اينکه رفتار توده‌اي سهام يکي از دلايل اصلي جهش اينچنيني شاخص بوده است.
در هفته‌هاي اخير بعضا زمزمه‌هايي از اثرات احتمالي تحريم‌ها بر رفتار معامله‌گران شنيده مي‌شد. بخشي از رفتار توده‌اي و شدت نوسان بالاي شاخص بورس (ميانگين اندازه نوسان شاخص از ميانه مهر تا پايان هفته گذشته حدود ۵/ ۱ درصد بوده است) نيز متاثر از مواجهه با موعد رسمي اعمال تحريم‌هاي نفتي آمريکا بود. با اين حال اثر تحريم‌ها چندان قدرتمند نبود و نمونه آن اعمال تحريم‌ها بر شرکت‌هاي بورسي مانند فولاد مبارکه است که گرچه براي ساعتي واکنش منفي معامله‌گران را به دنبال داشت اما معاملات در مدت زمان کوتاهي به مسير معمول خود بازگشت. اهميت شناسايي اثر تحريم‌ها بر رفتار معامله‌گران در ماه‌هاي اخير از آن جهت است که اگر اثر منفي ناشي از تحريم سهم قابل توجهي در خريد و فروش سهام طي ماه‌هاي اخير داشته يا سيگنال خوش‌بينانه و برخلاف انتظارات بدبينانه منتشر شود احتمال واکنش مثبت معامله‌گران و رشد محسوس قيمتي سهام وجود دارد. با اين حال اين موضوع تنها با دنبال کردن رويه معاملات در روزهاي آينده قابل تاييد است و به نظر مي‌رسد خوش‌بيني‌هاي سياسي اثر قابل توجه و مداومي بر سهام نداشته باشد. همان‌طور که رسيدن به تاريخ رسمي اعمال تحريم‌هاي آمريکا بر ايران نمي‌تواند اثر قابل توجهي بر رويه قيمتي سهام داشته باشد.
معافيت تحريمي کشورها براي خريد نفت از ايران نکته با اهميتي است که نشان از عقب‌نشيني آمريکا از موضع تند خود دارد. اين موضوع در واقعيت سيگنالي براي بالا ماندن درآمد نفتي ايران خواهد بود. بعضا اخبار خوش‌بينانه‌اي درخصوص بسته پيشنهادي اروپا براي حفظ منافع ايران در برجام نيز شنيده مي‌شود. در فضايي که اقتصاد کشور و بازار ارز به استقبال بدترين سناريوهاي ممکن رفته بود سيگنال‌هاي خوش‌بينانه هر‌چند با ادامه تحريم‌هاي آمريکا همراه باشد، مي‌تواند به تخليه حباب دلار کمک کند. اين موضوع خود اثرات واقعي و فارغ از اثرات رفتاري بر معامله‌گران خواهد داشت.
رويه قيمتي سهام با منطق سرمايه‌گذاري
برخلاف بورس تهران رويه قيمتي ارز در اقتصاد کشور کاملا بر تصميم‌گيري معامله‌گران اين بازار بر اساس بدبينانه‌ترين سناريوهاي مورد‌انتظار تاکيد داشت. گرچه سياست‌گذاري اشتباه اقتصادي در سال‌هاي متوالي و جهش نقدينگي کشور فضا را براي رشد نرخ در بازار ارز فراهم کرده بود، اما رشد دلار تا سطح ۱۹ هزار تومان (جهش حدود ۵ برابر دلار در کمتر از يک سال) از لحاظ بدترين سناريوها در روند تصميم‌گيري خريداران ارزي خبر مي‌داد. حال اينکه در شرايط کنوني هر سيگنال مثبتي مي‌تواند مسير نرخ دلار را معکوس کند. البته بعضا شنيده مي‌شود که بار ديگر الگوي رشد نرخ دلار در پاييز تکرار خواهد شد، با اين حال تکرار الگوي سنتي در بازارها به دنبال رويه معمول معاملات است نه زماني‌که نرخ در يک بازار جهش قابل‌توجه را تجربه کرده است.
اگر بنا باشد که سيگنال‌هاي مثبت سياسي شامل عقب‌نشيني نسبي آمريکا از موضع تند خود در قبال ايران، ارائه مجوزهاي معافيت تحريمي به کشورهاي خريدار نفت از کشورمان و ارائه بسته پيشنهادي از سوي اروپا (که بتواند منافع کشور را فراتر از انتظارات موجود تامين کند) منتشر شود در اين شرايط تنها رويه سياست‌گذاري است که مي‌تواند هيجان را در بازارها نگه دارد. البته همچنان نمي‌توان به اخبار موجود از احتمال اعطاي معافيت در برابر تحريم‌ها مطمئن بود و رفتار ضد و نقيض ترامپ طي دو سال گذشته نيز اين موضوع را تاييد مي‌کند. بر اين اساس بعيد نيست که انتخابات ميان‌دوره‌اي آمريکا موجب شده که ترامپ با ارائه معافيت‌ها تنها با کنترل قيمت نفت و پايين آوردن قيمت بنزين در کوتاه‌مدت به دنبال پيروزي انتخابات باشد و در ميان‌مدت بار ديگر ترامپ به مسير غيرمعقول خود بازگردد.
حال اگر بنا باشد که سيگنال‌هاي سياسي تخليه حباب دلار را به دنبال داشته باشد، افت قيمتي سکه مورد انتظار است. در اين شرايط اميد به‌وجود آمده در اقتصاد کشور مي‌تواند به کاهش التهاب منجر شود و همين موضوع بر رويه نرخ سود انتظاري دراقتصاد کشور اثرگذار خواهد بود. زماني‌که هراس فعالان اقتصادي را فرامي‌گيرد ساير متغيرها را تحت‌تاثير قرار مي‌دهد و ابزار اقتصادي نيز آن‌چنان که بايد در کنترل التهاب اثرگذار نخواهد بود. اگر در اين فضا اميد ايجاد شود احتمال فروکش کردن هراس و کاهش تلاطم اقتصادي پررنگ خواهد شد. در اين‌خصوص احتمالا نقدينگي که از سپرده‌هاي بانکي براي جولان در ديگر بازارها خارج شده بود بار ديگر به دنبال مقصد جديد باشد و همين موضوع مي‌تواند فضا را براي کاهش التهاب نرخ سود مهيا سازد. بر اساس شنيده‌ها، بانک‌ها به‌خصوص بانک‌هايي که وضعيت وخيم‌تري دارند به دنبال نگه داشتن نقدينگي در تلاطم ماه‌هاي اخير و همچنين براي جذب سپرده جديد پيشنهاد نرخ‌هاي بالا تا ۲۵ درصد را به مشتريان خود داده‌اند. حال با کاهش هراس در فضاي عمومي جامعهرويه معکوس را مي‌توان شاهد بود. البته در اين شرايط يکي از مهم‌ترين موارد رفتار سياست‌گذار است. هيچ بعيد نيست که سياست‌گذار بر مسير اشتباه خود پافشاري کند و به جاي اصلاح روند به دنبال مرهم موقت بر دردهاي اقتصادي باشد؛ مانند افزايش نرخ سود که در ادامه بر شدت تلاطم اقتصاد بيفزايد. با همه اينها در يک رويه معمول در مسير کوتاه‌مدت سيگنال‌هاي مثبت سياسي مي‌تواند به رشد قيمتي سهام و شکست بازه نوساني يک ماه اخير کمک کند اما در واقعيت اثر اين موضوع دوام چنداني نخواهد داشت زيرا تحريم‌هاي آمريکا ريسک سنگيني براي اقتصاد کشور محسوب شده و حتي ممکن است ژست سياسي ترامپ براي پيروزي در انتخابات ميان‌دوره‌اي پس از چند ماه کنار گذاشته شود. از سوي ديگر نگراني اصلي در قبال سياست‌گذار و تکرار تصميمات اشتباه وجود دارد. سياست‌گذاري اشتباه مي‌تواند دقيقا بار ديگر بر شدت التهاب اقتصادي بيفزايد. بر اين اساس مسير ميان‌مدت سهام علاوه بر سيگنال‌هاي سياسي به‌صورت قابل‌توجهي از تصميمات کلان اقتصادي اثر مي‌پذيرد. اگر رويه اصلاح سيستم بانکي در دستور کار قرار نگيرد بار ديگر ضربه شديدتري به اقتصاد کشور از اين ناحيه وارد خواهد شد.